Qarindosh nikohlar

Ushbu maqola sof ilmiy va tibbiy nuqtai nazardan ma’lumot berish uchun mo‘ljallangan. Biz nikoh odatlari madaniy, ijtimoiy va diniy an’analarga chuqur ildiz otganini tan olamiz. Bu yerda maqsad hukm chiqarish emas, balki bo‘lajak ota-onalar uchun oilaning kelajakdagi salomatligi haqida qaror qabul qilishda muhim bo‘lgan genetik tamoyillarni tushuntirishdir.

Qon-qarindoshlik nikohi nima?

Qon-qarindoshlik nikohi - bu qon-qarindosh bo‘lgan, ya’ni hech bo‘lmaganda bitta umumiy ajdodga ega bo‘lgan ikki shaxs o‘rtasidagi ittifoqdir. Tibbiyot genetikasida bu ko‘pincha ikkinchi amakivachchalar yoki yaqinroq qarindoshlar o‘rtasidagi nikohlarni anglatadi. O‘zaro bog‘liqlik darajasi shaxslar qanchalik yaqin bog‘langanligiga qarab tasniflanadi:

Nima uchun ba’zi jamoalarda qarindoshlik nikohi keng tarqalgan?

Asrlar davomida va bugungi kunda dunyoning ko‘plab joylarida katta oilada turmush qurish odatiy hol bo‘lib kelgan. Sabablar ko‘pincha ko‘p qirrali bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• Madaniy va ijtimoiy hamjihatlik: Oila birligini mustahkam saqlash, oilaviy an’analarni saqlab qolish va oilalar o‘rtasidagi uyg‘unlikni ta’minlash.
• Iqtisodiy sabablari: Oilada yer, mol-mulk va boylikni saqlab qolish.
• Geografik yaqinlik: Kichikroq yoki ko‘proq izolyatsiyalangan jamoalarda potensial sheriklar zaxirasi, tabiiyki, qarindoshlar bilan cheklangan.

Bu uzoq tarixga ega bo‘lgan amaliyot bo‘lib, ko‘pincha oilaviy rishtalarni mustahkamlash va barqaror hamda qo‘llab-quvvatlovchi nikoh muhitini ta’minlash usuli sifatida qaraladi.

Umumiy afsonalarni fosh etish

Mif: "Bizning oilamiz har doim amakivachchalar bilan turmush qurgan va farzandlarimiz har doim sog‘lom bo‘lgan."

Fakt: Qon-qarindoshlar nikohidan tug‘ilgan ko‘plab bolalar mutlaqo sog‘lom tug‘ilsa-da, bu xavfni bartaraf etmaydi. Bu shunchaki tasodifan oldingi avlodlar muammoli gen kombinatsiyalarini meros qilib olmagan bo‘lishi mumkinligini anglatadi. Xavf bu statistik ehtimollik masalasi, aniqlik emas. Har bir yangi homiladorlik o‘ziga xos xavfga ega.

Mif: "Yaxshisi, o‘z oilangdan tanigan va ishongan odamga turmushga chiq."

Fakt: Tanishlik tasalli bersa-da, genetikaga ta’sir qilmaydi. Biologik xavflar sheriklar o‘rtasidagi shaxsiy munosabatlardan qat’i nazar, umumiy ajdod bilan bog‘liq.

Genetik xavfning oddiy izohi

Genetik ma’lumotlaringizni (DNK) qo‘llanmalarning ulkan kutubxonasi sifatida tasavvur qiling. Har bir kishida deyarli har bir qo‘llanmaning ikki nusxasi bor - har bir ota-onadan bittadan. Bu "qo‘llanmalar" genlar deb ataladi.

Ba’zan qo‘llanmada kichik xatolik (gen mutatsiyasi) bo‘ladi. Agar qo‘llanmaning boshqa nusxasi yaxshi bo‘lsa, odatda, xatolik muammo tug‘dirmaydi. Yaxshi nusxa zaxira vazifasini bajaradi. Bitta yaroqsiz va bitta yaroqli nusxani ko‘tarib yurgan kishi tashuvchi deyiladi. Ular odatda sog‘lom bo‘ladilar va ko‘pincha o‘zlarida nuqsonli gen borligini bilmaydilar.

Muammo bir xil nuqsonli gen tashuvchisi bo‘lgan ikki kishining farzandi bo‘lganida yuzaga keladi. Qon-qarindoshlar umumiy ajdodlardan kelib chiqqan genetik tarkibning katta qismini birlashtirganligi sababli, ular bir xil noyob, noto‘g‘ri genlarning tashuvchisi bo‘lishlari ehtimoli ko‘proq.

Agar ikkita tashuvchi farzandli bo‘lsa, o‘sha gen uchun uchta imkoniyat mavjud:

• Bola ikkita yaxshi nusxani meros qilib oladi (25% ehtimollik) - Sog‘lom.
• Bola bitta yaxshi va bitta nuqsonli nusxani meros qilib oladi (50% ehtimollik) - Sog‘lom tashuvchi, xuddi ota-onasi kabi.
• Bola ikkita noto‘g‘ri nusxani meros qilib oladi (25% ehtimollik) - Bolada genetik kasallik bo‘ladi.

Bu quyida ko‘rsatilgan, bu yerda ’A’ normal gen va ’a’ retsessiv, nuqsonli gen. Agar ikkala ota-ona ham tashuvchi bo‘lsa (Aa):

Bu har bir homiladorlik uchun 4 tadan 1 ta xavf hisoblanadi.

Nega bu xavotirli? Ilmiy tushuntirish

Qarindoshlar o‘rtasidagi nikohda asosiy tibbiy muammo bolaning autosom retsessiv kasalliklarni meros qilib olish xavfining ortishidir. Katta tug‘ma anomaliyali bola tug‘ilishining umumiy populyatsion xavfi taxminan 2-3% ni tashkil qiladi. Birinchi amakivachchalar ittifoqi uchun bu xavf taxminan ikki baravar ko‘payib, 4-6% ni tashkil etadi (Hamamy, 2012).

Buning sababi shundaki, bir oilaga mansub odamlar DNKsining yuqori foizini baham ko‘radi.

Xavfning oshishi kichik bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo og‘ir, umr bo‘yi davom etadigan holatlar uchun muhimdir.

Autosom retsessiv kasalliklarning misollari:

• Talassemiya: Organizmning gemoglobin ishlab chiqarish qobiliyatiga ta’sir etuvchi, og‘ir kamqonlikka olib keladigan qon kasalligi.
• Kistoz fibroz: O‘pka, ovqat hazm qilish tizimi va boshqa a’zolarga jiddiy zarar yetkazadigan kasallik.
• Orqa miya mushak atrofiyasi (SMA): Orqa miyadagi harakat asab hujayralariga ta’sir qilib, mushaklarning zaiflashuvi va atrofiyasiga sabab bo‘ladigan kasallik.
• Fenilketonuriya (FKU): Tug‘ilishdan boshlab davolanmasa, aqliy qoloqlikka olib keladigan, organizmning fenilalanin deb ataladigan aminokislotani parchalay olmasligi bilan bog‘liq modda almashinuvi buzilishi.

Siz nima qila olasiz?

Bilim - kuchdir. Agar siz qarindoshlar o‘rtasidagi nikohni rejalashtirmoqchi bo‘lsangiz yoki allaqachon bunday nikohda bo‘lsangiz va farzand ko‘rishni o‘ylayotgan bo‘lsangiz, tibbiyot fani sizga quyidagi imkoniyatlarni taklif etadi:

• Genetik maslahat: Genetik maslahatchi oilaviy tarixingizni o‘rganib chiqib, aniq xavflarni tushuntirishi va mavjud test imkoniyatlarini muhokama qilishi mumkin.
• Tashuvchilar skriningi: Oddiy qon yoki so‘lak tekshiruvi orqali siz va turmush o‘rtog‘ingizning jamiyatingizda keng tarqalgan umumiy yoki o‘ziga xos retsessiv kasalliklar tashuvchisi ekanligingizni aniqlash mumkin.
• Prenatal tashxis: Agar ikkala sherik ham tashuvchi ekanligi aniqlansa, homiladorlik paytida o‘tkaziladigan xorionik vorsinkalarni namunalash (CVS) yoki amniotsentez kabi testlar homilaning ushbu kasallikni meros qilib olganligini aniqlashi mumkin.

(Ogohlantirish: Ushbu maqolada tilga olingan ayrim laboratoriya yoki instrumental tekshiruv usullari hozirda O‘zbekistonda mavjud bo‘lmasligi mumkin).

Potensial xavflarni tushunish sizga kelajakdagi farzandlaringiz salomatligi va farovonligi uchun asosli qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

Badiiy adabiyot:

1. Hamamy, H. (2012). Consanguineous marriages: Preconception consultation in primary health care settings. Journal of community genetics, 3(3), 185–192. https://doi.org/10.1007/s12687-011-0072-y
2. Всемирная организация здравоохранения (ВОЗ). (2023). Genetic counselling. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/genetic-counselling
3. Bittles, A. H. (2001). Consanguinity and its relevance to clinical genetics. Clinical Genetics, 60(2), 89–98. https://doi.org/10.1034/j.1399-0004.2001.600201.x
4. Национальный исследовательский институт генома человека (NHGRI). (n.d.). Frequently Asked Questions About Genetic Disorders. https://www.genome.gov/FAQ/Genetic-Disorders